Văn học thiếu nhi thập niên 2020: Xu hướng trên thế giới và Việt Nam
Dưới đây là một cái nhìn cụ thể về những xu hướng nổi bật trong văn học và điện ảnh thiếu nhi những năm 2020 trên thế giới, trong sự đối chiếu với Việt Nam. Bài đã đăng trên Tạp Chí Sông Lam 8/2024
Trong những năm gần đây, văn học và điện ảnh thiếu nhi đã có những bước chuyển mình đáng kể, phản ánh sự thay đổi trong xã hội và nhu cầu giáo dục ngày càng cao của các bậc phụ huynh. Những xu hướng mới làm phong phú thêm trải nghiệm văn chương của thế hệ nhi đồng mới, một thế hệ lớn lên trong thời đại công nghệ. Dưới đây là một cái nhìn sâu sắc và cụ thể hơn về những xu hướng nổi bật trong văn học và điện ảnh thiếu nhi từ năm 2021 đến 2024 trên thế giới, trong sự đối chiếu với Việt Nam.
Nổi bật nhiều chủ đề về văn hoá, sắc tộc, giới tính cho độc giả nhí
Văn học thiếu nhi ngày nay không còn giới hạn ở những câu chuyện cổ tích hay phiêu lưu đơn thuần như truyền thống mà đã mở rộng ra nhiều chủ đề mới mẻ và phong phú. Bộ phận văn chương này dường như chú trọng đến sự đa dạng về chủ đề và nhân vật, phản ánh một xã hội toàn cầu hóa và đa văn hóa. Điều này được nhìn thấy rất rõ thông qua các giải thưởng danh giá cho văn học thiếu nhi trên toàn cầu gần đây.
Cuốn sách “Big” (tạm dịch: “To béo”) của Vashti Harrison, đoạt giải Caldecott Medal năm 2024, kể về một cô bé đối mặt với những định kiến về ngoại hình khi lớn lên và học cách chấp nhận bản thân. Những lời nói của người khác đã ảnh hưởng sâu sắc đến cô, khiến cô cảm thấy vô cùng tự ti. Tuy nhiên, qua sự hỗ trợ và yêu thương từ gia đình và bạn bè, cô bé học cách yêu thương và chấp nhận bản thân mình.
Cuốn sách “Big” của Vashti Harrison.
Nhiều cuốn sách thiếu nhi tập trung vào các chủ đề như nhận dạng giới tính, sức khỏe tâm thần, và bảo vệ môi trường. “A Kind of Spark” (tạm dịch: “Một Loại Tia Lửa”) của Elle McNicoll (2020) đoạt hai giải thưởng danh giá của nước Anh là Blue Peter Book Award và Waterstones Children’s Book Prize. Truyện kể về Addie, một cô bé tự kỷ sống ở một thị trấn nhỏ ở Scotland. Khi Addie học về các phiên tòa xử phù thủy ở địa phương, cô quyết định đấu tranh để có một đài tưởng niệm cho những người bị xử oan. Cuốn sách nói về sự chấp nhận và thấu hiểu, cũng như cuộc đấu tranh cá nhân và xã hội của một cô bé tự kỷ. Bản thân tác giả Elle McNicoll là một nhà văn người Scotland, chuyên viết về các chủ đề liên quan đến tự kỷ và sức khỏe tâm thần. Bà cũng là một người tự kỷ và đã dùng trải nghiệm cá nhân để viết nên tác phẩm này.
Các tác phẩm như “Benita Y Las Criaturas Nocturnas” (tạm dịch: “Benita và Những Sinh Vật Ban Đêm”) của Mariana Llanos, một trong những tác phẩm đoạt giải Belpré Children’s Author Honor Book – giải thưởng văn học thiếu nhi của Mỹ Latin với lý do khuyến khích trẻ em tìm hiểu về các nền văn hóa khác nhau. Truyện kể về cô bé Benita rất thích đọc sách trên giường, nhưng sở thích đáng quý của cô thường bị gián đoạn bởi những sinh vật huyền bí từ thần thoại Peru như Tunche (một hồn ma huýt sáo), Supay (một con quỷ đáng sợ) và nhiều sinh vật kỳ bí khác. Thay vì sợ hãi, Benita quá mê đọc sách đến nỗi cô bé không hề để ý đến sự hiện diện của các sinh vật này. Sự đam mê đọc sách của Benita đã biến những sinh vật đáng sợ thành những người bạn tưởng tượng vui vẻ và thú vị.
Các bộ phim thiếu nhi cũng phản ánh sự đa dạng này bằng cách giới thiệu những nhân vật và câu chuyện từ nhiều nền văn hóa và bối cảnh khác nhau. Điều này giúp trẻ em nhận thức và hiểu biết sâu sắc hơn về thế giới xung quanh. Bộ phim “Turning Red” của Pixar (2022) kể về một cô bé tuổi teen biến thành gấu trúc đỏ mỗi khi căng thẳng, phản ánh những thay đổi về cảm xúc và tâm lý ở tuổi dậy thì, đồng thời khám phá sâu hơn về văn hóa Á Đông và sự xung đột giữa truyền thống và hiện đại, một câu chuyện hấp dẫn.
Tại sao lại như vậy? Một thống kê của publishersweekly[1] cho biết ngày càng có nhiều nhà văn da màu và các nhóm thiểu số tham gia viết văn học thiếu nhi và bày tỏ thông điệp của riêng họ thông qua các tác phẩm này. Theo số liệu từ Cooperative Children’s Book Center (CCBC), trong số 3.450 cuốn sách thiếu nhi được xuất bản vào năm 2022, 40% được viết, minh họa hoặc biên soạn bởi người da màu.Sự gia tăng đột biết ấy phản ánh xu hướng ngày càng tăng về sự đa dạng trong văn học thiếu nhi, với sự gia tăng đáng kể trong số lượng sách có nội dung liên quan đến các nhóm thiểu số.
Các tác giả nổi tiếng như Alexander Chee, Roxane Gay, và nhiều người khác đã và đang nỗ lực thúc đẩy sự đa dạng trong xuất bản, tạo ra các học bổng và cơ hội hỗ trợ cho các nhà văn từ các nhóm thiểu số. Những nỗ lực này, cùng với sự hỗ trợ từ các phong trào như “We Need Diverse Books” (tạm dịch: “Chúng em cần những quyển sách khác nhau”), đã góp một phần quan trọng vào việc tăng cường sự hiện diện và tiếng nói của các tác giả thiểu số trong ngành công nghiệp sách thiếu nhi.
Tuy nhiên xen kẽ với đó, không thiếu những giải thưởng lớn dành cho văn học thiếu nhi với chủ đề khuyến khích lòng yêu nước và tự hào về quốc gia, dân tộc. Ở Australia, CBCA Book of the Year Awards cũng đã vinh danh nhiều tác phẩm khuyến khích lòng yêu nước và niềm tự hào về quê hương. Cuốn sách thiếu nhi đoạt giải 2022 là “The March of the Ants” (Tạm dịch: “Tháng Ba của bầy kiến”) của Ursula Dubosarsky và Tohby Riddle, tác phẩm này đã được khen ngợi vì khả năng kết hợp yếu tố lịch sử và văn hóa Úc trong một câu chuyện hấp dẫn dành cho trẻ em. Tại Anh, giải thưởng UKLA Book Awards đã vinh danh nhiều tác phẩm dành cho trẻ em, trong đó có những cuốn sách khuyến khích tình yêu và sự tự hào về quê hương. Cuốn sách đoạt giải “When the Stars Come Out” (Tạm dịch: “Khi những vì sao toả sáng”) của Nicola Edwards và Lucy Cartwright được vinh danh vì nghệ thuật miêu tả vẻ đẹp của thiên nhiên và di sản văn hóa nước Anh một cách vô cùng phù hợp với tiếp nhận của độc giả nhí, giúp trẻ em cảm nhận sâu sắc hơn về quê hương mình.
Các chủ đề môi trường và sinh thái
Một xu hướng nổi bật khác trong văn học thiếu nhi là sự chú trọng đến chủ đề bảo vệ môi trường và sự bền vững. Các cuốn sách thường khuyến khích trẻ em nhận thức và tham gia vào việc bảo vệ môi trường từ khi còn nhỏ. Ví dụ cụ thể: Cuốn sách “Cicada Symphony” (tạm dịch: “Giao hưởng ve sầu”) của tác giả Sue Fliess kể về vòng đời của loài ve sầu, giúp trẻ em hiểu về sinh thái học và tầm quan trọng của việc bảo vệ các loài động vật. Cuốn sách được Hiệp hội thư viện cho trẻ em của Mỹ vinh danh trong những cuốn sách xuất sắc nhất cho thiếu nhi năm 2024.
Một nhóm chủ đề khác khuyến khích trẻ em khám phá thiên nhiên và học hỏi từ những chuyến phiêu lưu, đồng thời nâng cao kỹ năng sinh tồn và lòng dũng cảm. Cuốn sách
Với sự gia tăng nhận thức về biến đổi khí hậu và suy thoái môi trường, giáo dục môi trường đã trở thành một phần quan trọng trong chương trình giảng dạy tại nhiều quốc gia. Điều này thúc đẩy sự phát triển của văn học thiếu nhi với các chủ đề môi trường, giúp trẻ em hiểu và yêu quý thiên nhiên từ khi còn nhỏ. Những phong trào xã hội như Earth Day (Ngày Trái Đất) và các chiến dịch bảo vệ môi trường quốc tế đã thúc đẩy nhu cầu về các tài liệu giáo dục, bao gồm cả sách thiếu nhi, để truyền tải thông điệp về tầm quan trọng của việc bảo vệ hành tinh.
Thẳng thắn nói về nỗi đau, những tổn thương tinh thần
Nhiều cuốn sách dành cho tuổi teen nổi bật trong những năm qua cũng thảo luận về các vấn đề gia đình, như bạo lực gia đình, ly hôn, và mất mát. Những câu chuyện này không chỉ giúp thanh thiếu niên hiểu và xử lý các cảm xúc phức tạp mà còn cung cấp cho họ hy vọng và cách để vượt qua, trong một bối cảnh xã hội hiện đại ngày càng phát sinh nhiều vấn đề tinh thần khó nhận dạng.
“
Có vẻ ngoài là truyện kinh dị cho tuổi thiếu nhi,
Các hoạt động nổi bật của văn học thiếu nhi trên thế giới
Những thành tựu gần đây trong văn học thiếu nhi đã cho thấy sự phát triển đa dạng và toàn diện của thể loại này. Từ việc đạt được các giải thưởng quốc tế uy tín, tích hợp công nghệ vào sách, cho đến việc thúc đẩy sự đa dạng văn hóa và hỗ trợ các tác giả trẻ, điều trước đây chưa từng có. Các giải thưởng văn học uy tín đã vinh danh nhiều tác phẩm thiếu nhi xuất sắc, góp phần nâng cao vị thế của thể loại này trên trường quốc tế.
Nhìn sang văn học thiếu nhi Việt Nam
Trong hai năm gần đây, văn học thiếu nhi Việt Nam đã có nhiều khởi sắc và đạt được những thành tựu đáng chú ý, góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn học cho trẻ em. Những điểm nổi bật về xu hướng và thành tựu trong văn học thiếu nhi Việt Nam trong giai đoạn khoảng ba năm trở lại đây cho thấy Việt Nam đang sôi nổi không kém so với văn học quốc tế, nhất là ở sự quan tâm đầu tư, những phong trào sáng tác, một số thể nghiệm tuy còn hạn chế ở các mảng đề tài mới.
Văn học thiếu nhi Việt Nam đang chứng kiến sự đổi mới mạnh mẽ với nhiều tác phẩm mới được ra mắt. Các tác giả không ngừng tìm kiếm những đề tài mới lạ và phong phú, từ những câu chuyện cổ tích hiện đại đến những vấn đề xã hội đương đại. Tác phẩm “Sài Gòn sót mấy con ve” của tác giả Trung Dũng đã đoạt giải Hội Nhà văn TP.HCM năm 2023, là một minh chứng cho sự đổi mới trong việc khai thác đề tài và phong cách viết cho thiếu nhi. Nhà xuất bản Kim Đồng giới thiệu đến thiếu nhi nhiều tác phẩm văn học Việt Nam của tác giả trong nước như:
Tăng cường hợp tác quốc tế trong phát triển văn hoá đọc và văn học thiếu nhi
Việc hợp tác quốc tế đã góp phần nâng cao chất lượng và mở rộng tầm ảnh hưởng của văn học thiếu nhi Việt Nam. Các dự án hợp tác với các nước như Đan Mạch, Nhật Bản đã tạo ra nhiều cơ hội cho các nhà văn Việt Nam học hỏi và giao lưu với các nền văn học tiên tiến. Ví dụ như Dự án “Hỗ trợ Văn học thiếu nhi Việt Nam – Đan Mạch” và cuộc thi sáng tác văn học thiếu nhi “Đóa Hoa Đồng Thoại” được tổ chức hằng năm với sự tham gia của các nhà văn chuyên về văn học thiếu nhi từ nhiều quốc gia. Thư viện Văn hóa Thiếu nhi tại Thư viện Quốc gia Việt Nam là một dự án hợp tác giữa Thư viện Quốc gia và Quỹ Hỗ trợ Hợp tác Phát triển Văn hóa Quốc tế Hàn Quốc (ICF). Thư viện này cung cấp một không gian đọc sách hiện đại với các trang thiết bị tiên tiến, dự kiến sẽ tổ chức các hoạt động trải nghiệm văn hóa như âm nhạc, phim ảnh, và các trò chơi dân gian. Các đầu sách được cung cấp bằng ba ngôn ngữ: tiếng Việt, tiếng Anh và tiếng Hàn, giúp trẻ em tiếp cận với văn hóa và ngôn ngữ đa dạng. Năm 2023, Viện Goethe Hà Nội và các đại sứ quán châu Âu cũng đã tổ chức hội thảo “Văn học Thiếu nhi và Thanh thiếu niên đương đại tại Việt Nam và Châu Âu”. Sự kiện này nhằm tạo diễn đàn trao đổi giữa các nhà văn, nhà xuất bản và giáo viên về xu hướng và thách thức trong văn học thiếu nhi, giúp thúc đẩy sự hiểu biết và hợp tác quốc tế trong lĩnh vực này.
Sự quan tâm của các Nhà xuất bản, các Cuộc thi và Giải thưởng
Các nhà xuất bản lớn như NXB Kim Đồng và NXB Trẻ đã có những nỗ lực đáng kể trong việc phát hành và quảng bá các tác phẩm văn học thiếu nhi. Số lượng đầu sách xuất bản tăng đáng kể, với nhiều thể loại đa dạng từ truyện ngắn, thơ, sách kỹ năng đến sách tương tác. Trong năm 2023, NXB Kim Đồng đã xuất bản gần 200 đầu sách văn học trong nước, với khoảng một nửa là các sáng tác mới. NXB Trẻ cũng chú trọng phát hành sách thiếu nhi đa dạng thể loại, hướng đến nhiều độ tuổi khác nhau.
Các cuộc thi sáng tác văn học thiếu nhi đã tạo điều kiện cho nhiều tác giả trẻ thử sức và phát triển tài năng. Các giải thưởng như Giải thưởng Thiếu nhi Dế Mèn đã tôn vinh nhiều tác phẩm xuất sắc, góp phần khuyến khích phong trào sáng tác văn học cho thiếu nhi: Cuộc vận động sáng tác văn học về đề tài thiếu nhi do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức mùa đầu tiên năm 2023 đã thu hút nhiều tác giả tham gia, với giải nhất thuộc về tác phẩm
Những thách thức sẽ cần được chinh phục
Mặc dù đạt được nhiều thành tựu, văn học thiếu nhi Việt Nam vẫn còn phải đối mặt với nhiều thách thức như sự cạnh tranh từ các phương tiện giải trí kỹ thuật số và thiếu các tác phẩm đề cập đến các vấn đề xã hội nhạy cảm. TS. Nguyễn Thanh Tâm nhận xét rằng văn học thiếu nhi Việt Nam còn thiếu những tác phẩm về trẻ khuyết tật, tự kỷ, đồng tính và các vấn đề như bạo lực, di dân, dịch bệnh vẫn là những vùng mờ của văn học thiếu nhi. Sự kết nối giữa văn học thiếu nhi với độc giả và mở rộng thị trường vẫn còn nhiều hạn chế.